Zo'n 9000 jaar geleden, ten Oosten van de Middellandse Zee, gingen rondtrekkend jagers-verzamelaars over op een sedentair boeren-bestaan. Zij vestigden zich op de vruchtbare gronden langs de Eufraat en de Tigris (tegenwoordig Irak). Degenen die zich langs de oevers gevestigd hadden, hoefden de minste moeite doen om hun akkers te bevloeien. Zij die later kwamen moesten daarvoor lange kanaaltjes graven en onderhouden. Bij de monding van deze rivieren (in Sumer) groeiden rond 3200 v. Chr. gemeenschappen uit tot dorpen, elk met z'n eigen god en geleid door een opper-priester. Hij kon zich beroepen op de wil van de god. Hij regelde de voedselvoorziening - de oogst werd in de centraal-gelegen tempel verzameld en verdeeld - en hij stelde de mensen aan voor het uitvoeren van specifieke taken. De administratie werd bijgehouden met wig-vormige (cuneïforme) tekens in klei-tabletten. Dat gold ook voor het vastleggen van eigendommen. Rond 2.500 jaar vChr. ontstonden de eerste scholen voor schrijvers. De schrijvers hadden onder andere de taak om officiële berichten te drukken. Die werden met een gegraveerde cylinder in kleitabletten gerold. [1]  

Het geschrift op kleitabletten maakte het ook mogelijk om de administratie van leningen bij te houden. Hierin was een bloeiende handel ontstaan, met name door hooggeplaatste ambtenaren, die privé leningen verstrekten om snel rijk te worden.  Vooral de boeren, die afhankelijk waren van het weer, raakten makkelijk verstrikt in de schulden.

 In het wetboek van Hammurabi (Babylon, 1740 vChr) [2] wordt de rentevoet vastgesteld.

art. 88. Een handelaar mag 33,3% rente innen op een lening van graan en 20% rente op een lening van zilver. [3]

Ontvangstbewijs voor lening van graan, terug te betalen met rente.
(Babylonië 1900-1700 vChr.)

Wanneer iemand zijn schulden niet betaalde kon hij door de schuldeiser gevangen genomen worden. Maar hij kon ook zijn vrouw, zoon en dochter verkopen of hen weggeven voor dwangarbeid. In dat geval moesten ze drie jaar werken in het huis van de koper en het vierde jaar weer in vrijheid gesteld worden (art 117). Om massaal verval in slavernij te voorkomen voorzag Hammurabi uitzonderingsgevallen voor de rentebetalingen:

art. 48 Wanneer iemand een schuld heeft voor een lening en een storm slaat het graan neer, of de oogst mislukt of het graan groeit niet door gebrek aan water, dan hoeft hij zijn schuldeiser dat jaar geen graan te geven. Hij wast zijn schuld-tablet in water en betaalt voor dit jaar geen rente.

Leningen hebben al van begins af aan tot maatschappelijke ontwrichtingen geleid. Meestal raken de boeren en daarmee de voedselproduktie het eerst in de problemen. Een redmiddel om de oude situatie te herstellen en de economie weer aan de praat te krijgen is dan een kwijtschelding van de schulden. Er zijn geschriften gevonden waaruit blijkt, dat reeds 2.400 v.Chr. in Lagash (Sumer) een kwijtschelding van schulden plaats vond.  En gedurende Hammurabi's heerschappij vonden er minstens 4 algemene schulden-kwijtscheldingen plaats, in 1792, 1780, 1771 en 1762 v.Chr. [4] Dit redmiddel zien we keer op keer opduiken, tot in onze huidige tijd toe. [5]

Onder Hammurabi was het respect voor eigendom streng geregeld. In artikel 6 van zijn wet werd de doodstraf ingesteld voor diefstal uit een tempel of huis, als ook bij heling van de gestolen goederen. Voor diefstal van vee kon je, als je rijk genoeg was, ermee wegkomen met een geldboete.

art. 8. Als een man een os, schaap, ezel, varken of geit heeft gestolen van een tempel, zal hij het 30-voudige betalen. Als ze toebehoorden aan een vrij man, zal hij het 10-voudige betalen. Als de dief niet kan betalen, zal hij ter dood worden gebracht.

De gemeenschap draaide op voor de materiële gevolgen van roof op de openbare weg.

art. 23. Als de rover niet gepakt is, zal de beroofde onder ede verklaren waarvan hij beroofd is, en de gouverneur zal hem geven wat hij kwijt is geraakt.

Na een laatste algemene schulden-kwijtschelding in Babylon (onder koning Ammisaduqa, 1646-1626 v. Chr.) treedt langzaam maar zeker het verval in. Het grootgrondbezit neemt toe, evenals de uitbuiting en de slavernij en er ontstaan gewelddadige conflicten tussen schuldeisers en schuldenaren. [4]

In Griekenland leefde men rond 1000 v. Chr. voornamelijk van veeteelt en hadden veel familie-clans min of meer hun eigen grondgebied. Kleine dorpen groeiden uit tot steden, waar de clans grote invloed hadden. De steden riepen zich uit tot onafhankelijke 'polis' (stad-staten) met ieder een 'koning' aan het hoofd. Meestal was het een soort 'ere-burger', die omringd werd door een adviesraad van mensen die 'time' (waarde) voor de gemeenschap hadden. (Die waarde bestond meestal uit hun grondbezit of  hun rol in de verdediging van de stad.) Rond 800 v. Chr. verdwijnt het koningschap in de meeste stadsstaatjes en krijgt de raad van clan-hoofden het voor het zeggen. En omdat die vooral rekening hielden met hun eigen belangen, was er vaak onvrede onder de bevolking, waar dan weer een sterke persoon van kon profiteren om de macht te grijpen en zich als alleen-heerser ('tyran') op te werpen.

In Athene, de grootste stadsstaat, wordt het koningsschap in 753 v.Chr. vervangen door een raad, de Areopagus, waarin zo'n 60 clan-hoofden deelnamen. De raad was zowel rechtbank als regering. De clanhoofden stelden de magistraten aan, telkens voor een jaar. En  voor de regeringstaken kozen zij uit hun midden 9 leden. Alle besluiten moesten eerst door de raad  goedgekeurd worden.

Athene had maar weinig akkerland en een aantal rijke grondbezitters hadden op de hellingen wijn- en olijfgaarden aangebouwd. De wijn en olijfolie werd vooral geëxporteerd. Athene groeide uit tot een bloeiende handelsstad. De vele handelsposten rond de Middellandse Zee en de Zwarte Zee groeiden uit tot koloniën.

Bovendien werd er tijdens de vele veldslagen en buitenlandse expedities veel geroofd, gekaapt en geplunderd en werden in grote getalen slaven buit gemaakt.

Athene bezat zilvermijnen in Laurion, 65 km ten Zuiden van de stad, waar 10 tot 20.000 buitgemaakte slaven onder erbarmelijke omstandigheden te werk gesteld werden. Omdat het zilver uit loodhoudende lagen gewonnen moest worden leefden de meesten niet erg lang. De slaven waren eigendom van een aantal Atheense aristocraten, die hen verhuurden aan de eigenaren van de mijnen.

Aristoteles (384 - 322 v. Chr) rechtvaardigde de slavernij door te stellen: “Hoe zouden de aristocraten anders tijd vinden om te leren wat geleerd moet worden, om de cultuur op peil te houden en politieke deugden te ontwikkelen? “

Ook de uitbuiting met leningen en het verval in slavernij was gebruikelijk. Eén op de drie inwoners van Athene was slaaf. De boeren hadden de gewoonte zaaigoed te lenen en na de oogst weer te restitueren. Met de opkomst van geld was daar verandering in gekomen. Ze moesten nu lenen tegen rente.En wanneer ze hun schulden niet af konden betalen verloren ze het eigendom van hun land en moesten ze 5/6 van de oogst aan de landeigenaren afstaan. Hun betaalverplichtingen stonden gegraveerd in horois (pandstenen) aan de rand van hun veld, met de naam van de geldschieter, het geleende bedrag, de rentevoet en de einddatum.

Fragment van een horoi
http://www.agathe.gr/id/agora/image/2008.16.0566

Wanneer zij er niet in slaagden aan hun verplichtingen te voldoen moesten vrouw en kinderen en vaak zijzelf jaren als slaaf werken om uit de schulden te geraken. En omdat Athene al zoveel slaven had, werden ze vaak verkocht en te werk gesteld in één van de vele kolonieën. Op den duur hadden de landeigenaren moeite nog vrije boeren te vinden die voor hen wilden werken.

Tegen 600 v. Chr. gingen Atheense handelaren graan importeren, omdat de lokale produktie te klein geworden was. Dit hief de schaarste op en deed de graanprijzen kelderen. Voor de boeren werd de situatie onhoudbaar. Er kon elk moment een revolutie uitbreken. De raad zag dit in en stelde in 594 v. Chr. de populaire wijsgeer en dichter Solon als alleen-heerser aan om de problemen op te lossen.

Solon besloot een schulden-kwijtschelding voor de boeren door te voeren en verbood kredieten met slavernij-clausules. De horois werden vernietigt. Ook kocht hij zo veel mogelijk boeren vrij, die als slaaf in de kolonieën werkten en haalde ze terug naar Athene. Het ging hierbij niet om een edelmoedige bevrijding, maar om de landbouwproductie weer op gang te krijgen. Om dezelfde reden kregen in Attica, waar het voedsel geproduceerd werd, meer mensen vrije toegang tot waterbronnen. [6] Hij stelde burgerschap in het vooruitzicht voor buitenlandse handwerklieden, die zich in Athene wilden vestigen. Handwerk vonden de vrije Atheners te min.

Mede omdat de landeigenaren enorme hoeveelheden geld opgepot hadden, was er een gebrek aan drachmen. Solon maakte de munt kleiner, hetgeen bestaande schulden in drachmes verlichtte, meer geld in de economie bracht en de export stimuleerde. Maar met uitzondering van olijfolie werd de export van lokale landbouwprodukten verboden. Die moest voor de lokale bevolking dienen. Ook het gebruik om boetes met vee te betalen werd afgeschaft. Boetes moesten voortaan in drachmes betaald worden. Vanaf 592 v. Chr. voerde hij een omvangrijk nieuw wetstelsel in op het gebied van strafrecht, familierecht, staatsrecht en procedureel recht. Uit de wetten van Dracon, die tot dat moment golden, handhaafde hij de doodstraf alleen nog maar voor moord.

Op het gebied van bestuur werd de bevolking in 4 kasten verdeeld. Niet naar afkomst, maar naar rijkdom. De twee rijkste kasten mochten deelnemen in de Areopagus, die verantwoordelijk bleef voor de belangrijkste politieke en juridische zaken. De derde klas burgers mochten deelnemen in een Raad van 400, die enig tegenwicht moest bieden aan de Areopagus. De armsten mochten meedoen aan een volksvergadering, die besluiten mocht nemen over zaken die voorgelegd werden door de Raad van 400. De vierde klasse nam ook deel aan een nieuwe rechtbank, die geleidelijk civiele en militaire zaken weghaalde uit de macht van de Areopagus.

Maar de aristocraten hadden nog steeds de hoogste macht en de politieke onrust bleef. In 560 v. Chr. greep Peisistratus, een verbannen Atheense aristocraat, de macht. Hoewel hij populair was onder de Atheense bevolking, liet hij hen toch maar ontwapenen om een eventuele rebellie te voorkomen. Als extra voorzorg liet hij de zonen van vooraanstaande families gijzelen. Onder zijn bewind werd het belastingstelsel herzien (het privilege van verminderde belasting voor de rijken verviel), kregen de boeren grond en leningen tegen 5 % en werd de watervoorziening in Athene verbeterd. Verder werden wegen aangelegd en stimuleerde hij handel en industrie. Een periode van rust en welvaart brak aan. De zoon van Peisistratus, Hippias, was echter weer zo'n tyran in de moderne zin van het woord, die onder andere honderden Atheners uit hun huis zette en verbande.

De Griekse vorm van democratie

Hippias verloor de macht aan Cleistenes, alweer een verbannen Atheense aristocraat, die rond 507 v. Chr. met een hervorming de macht van de aristocratie flink inperkte. De bevolking werd ingedeeld naar woonplaats en in 10 demen (wijken / kantons) ingedeeld. De raad van 400 ('Boule') werd opgehoogd naar 500 en door middel van loting kreeg elke deme 50 leden. De Boule maakte de wetsvoorstellen en de kiezers, die zo'n 40 keer per jaar samen kwamen, konden deze aannemen, verwerpen of terugsturen voor wijzigingen. 

Loting was voor de Atheners de aangewezen manier om in de vergaderingen een afspiegeling van de bevolking te verkrijgen. Er bestonden wel verkiezingen, maar dat waren een soort omgekeerde verkiezingen, waarmee bepaald werd welke politici voor 10 jaar verbannen moesten worden. De politicus die 6.000 stemmen kreeg werd verbannen. Het bleek een uitstekend middel om politieke excessen en sociale onrust te vermijden.

In de tijd van Aristoteles (384 - 322 v. Chr) was Griekenland uitgegroeid tot zo'n 1500 stadsstaatjes rond de Middellandse Zee en de Zwarte Zee, waarvan er honderden als 'democratie' aangemerkt werden.